Nuk është as legjendë dhe as përrallë. Nuk është as fantazi. Është realitet i ndodhur në maj të vitit 1991 në zonën e Prespës, në kufijtë e Shqipërisë.

Ajo ditë ishte e veçantë, një ditë historike, sa prekëse aq edhe e gëzuar. Qielli ishte i vrenjtur dhe vende -vende binte shi. Liqeni në këtë ditë mespranvere ishte turbulluar tepër. Fshatarët, duke mbajtur sytë në drejtim të kufirit, në drejtim të rrugës së Bitolas, po prisnin plot ankth. Kjo rrugë shekullore e pashtruar, që ka ndier mbi kurriz araba e patkonj kuajsh të qiraxhinjve që shpinin mërgimtarët tanë në Vllahi, në Edrene e në Stamboll, e akoma më tutje, në Misir, Amerikë e Australi; që ka ndier mbi kurriz hordhi ushtrish që zvarrisnin këmbët e lodhura e të raskapitura për të përmbushur urdhërat e eprorëve të tyre, apo makina të rënda, duke tërhequr topa të kalibrave të ndryshëm, atë ditë po përjetonte një ngjarje të re: dhjetra, qindra vetura të rreshtuara matanë kufirit. Qindra e mijra fshatare qe kishin dal për të pritur në këtë anë të kufirit….

Dhe për herë të parë në historinë e kesaj zone u hapen portat e mbyllura pas 46 vjetësh. U dyndën vetura këtej, vetura që zgjateshin me kilometra, vetura të çdo marke nga Fiati e Yugo nga Volksvageni e Citroeni, deri te Fordi, Skoda, Moskviçi, Mercedes. Vetura te bardha, të zeza, të kuqe e të verdha, me mori targash SK, PP, BG, TV, PR etj. Makinat, të panumurta, filluan te degëzohen në Dolna dhe Gorna Gorica, Tuminec, Glloboceni, Shulin, Pustec, Leska, Zrnosko e deri në Cerjen e largët, ne kufi me Greqinë.

Prapa dritareve, nuset e reja, keto penellopa të lashtësisë greke, kanë endur llozhnike, xibunë e pëlhura të bardha, kanë endur me këngë në gojë dhe ëndërra të ndryshme duke pritur burrat e tyre që kishin vajtur në kurbet, jo për të pushtuar Trojën, por për të fituar bukën e gojës… U tretën si qiri mbi avlimend shume nuse të Prespës, nuse të ndershme, nuse të mira, duke pritur me shpresën e pashpresë.

Ende ka mbetur një plakë, që end pëlhurën e bardhë në vegjën e saj me sytë drejtuar nga kjo xhade ku kryqëzohen me qindra e mijra makina. Vallë, a do të jetë Stojani i saj në një nga këto makina?

Ndalin veturat, zbresin njerëzit, takohen me pritësit: përqafohen, puthen, qajnë, shikohen të paparë kurrë. Bie daullja. Bie gërneta. Pas 46 vjetësh, për herë të parë, djemtë e mërguar të kësaj zone po vinin të shihnin vatrat e tyre të dikurshme.

Bjeri daulles daullexhi! Bjeri gërnetës gërnetazhi!…Prespiotëve të zbuar dikur nga Maliq Beu në vitin 1932, të ikur me pasaporte të rregullt në vitet 1946-47 dhe plangprishës të ikur gjatë viteve të fundit, për herë të parë u jepej e drejta të vinin në vendlindje e të shihnin të afërmit, vendin ku u kishte rënë koka, të shihnin prindërit, vëllezërit, motrat e gjyshërit e tyre.

Nga një makinë zbresin 104 vjeçarja, Mitra Barulo, me motrën e saj 90 e ca vjeçare, Lubanka.

-Nuk do të vdisnim pa e parë edhe një herë pragun e shtëpisë sonë, Prespën tonë… ishin fjalët e para që thanë.

Nje ore larg në këmbë këtej e u deshën aq vite…- qanë Cveta Male – Ika nuse 16 vjeçare e po kthehem gjyshe gjashtëdhjetë e ca vjeçare. Nuk po gjej as nënën, as babanë, por ju gjeta ju, vëllezerit, njëri më i mirë se tjetri. – dhe qan. – Uf, kjo zemra ime e di se sa ka vuajtur nga malli!

E maksima të tilla të prekshme e të dhimbshme për këtë jetë të shkurtër kishte pothuajse në çdo familje. Një çift, nga Gryka e Zaverrit po filmonte Tuminecin. Burri quhej Bratko, ndërsa gruaja, Nevenka. Duket ishin gazetarë. Çdo derë për ju është e hapur! – u tha një djalosh aty pranë. Dhe vërtetë. Sofrat në Prespë kudo ishin shtruar me bollëk. Ai që ka shkelur ndonjëherë në këto anë e di mirë se sa mikpritës janë maqedonasit e Prespës, e jo më në këtë ditë, kur atyre u kishin ardhur djemtë e tyre. Përmallen të gjithë. Gazetarët e reporterët e të dy anëve, të Shqipërisë e të Maqedonisë, vërtiteshin për të marrë intervista. Me siguri ato kanë qenë drithëruese.

Dalëngadalë retë e qiellit u shpërndanë. U kalua ajo droja e parë e njohjes me njeri-tjetrin. Filloi të pihet rakia, të ngrihen dollitë, të dërdhet vera me kanë, vera e dëgjuar e Prespës. Nga të dyja palët, nuk dinin përse të pyesnin më parë dhe për kë të pyesnin më parë.

Hani, pini, miq të nderuar,
Hani, pini dhe nxitoni… – filloi diku kënga

U martova, nënë, u martova,
U martova, po ajër nuk pashë…
Mora grua, nënë, mora grua,
Mora grua, nënë, grua të sëmurë!- vazhdoi diku tjetër kënga.

Dhe atë drekë, nëpër familje të ndryshme u kënduan këngë për kurbetin, për Pashkët, për kolendrat, për Shëngjergjin. Shën llinë, gazmore e të tjera. Madje diku dolën në oborr e filluan të vallzonin, si në dasëm. Po, po dasëm ishte kjo ditë. Ata, sikur të kishin lindur vetëm për të kënduar, vetëm për të vallzuar…

Një grup u shkëputën nga sofra e shtruar plot e përplot e me varkë vajtën në Manastirin e Shën Marenës, për të parë vendin ku janë njohur me të dashurit e tyre, vendin ku kanë vënë kurorë… Pastaj, grupe-grupe të ardhurit kërkuan të shihnin themelet e shtëpive të tyre të dikurshme, tashmë të rrënuara, të shihnin ndonjë kumbull, man apo goricë, që lidhej me kujtimet e jetës feminore; filluan të shkonin në varret e të afërmve që s’kishin patur mundësi t’u gjendeshin pranë në momentet e fundit të jetës, qoftë, sa për t’u dhënë edhe një gotë ujë. -Kreva një amanet të nënës sime,-thotë Lekoja nga Gorna Gorica që erdha të ve mbi varr të motrës sime një tufë me lule dhe të ndez një qiri.

Për të afërmit që nuk jetonin më, këta të ardhur vajtën në kishë për të ndezur ndonjë qiri. Madje, shkuan më tutje, deri te vakëfet e Tuminecit, Gllobocenit, Zërnoskos, edhe në kishën e Mali Gradit në Pustec…

Dielli vajti në të perënduar. Çuditërisht, atë ditë akrepat e gjithë sahateve lëviznin shpejt, shumë shpejt. Malli i mbledhur në vite dhe brenga e ngujuar në zemrat e tyre nuk mund të shkriheshin brenda një kohe kaq të shkurtër. Tërë retë lart në qiell u shpërndanë. Në horizont, mbi majat e Galiçicës e të Malit të Thatë, u zhdukën rrezet e fundit të perëndimit. Liqeni tashmë i kaltëruar i tëri, filloi të reflektojë fytyrën e mrekullueshme të Prespës me ato gjij, gadishuj e ishuj. Sipas rregullës, djemtë e ardhur duhej të shkonin. Nuk u çmallën ashtu si duhet, por le të jetë ky takim, kjo hapje e portave të mbyllura, jo perëndimi i asaj dite të 5 majit të vitit 1991, por dita e parë, preludi i një kohe të re të bashkëpunimit midis popujve e vendeve fqinje, i popujve të Ballkanit, që kanë kaq ëndërra e halle të përbashkëta.

Në këtë ngjarje sa rënqethëse aq edhe të gëzuar, vetëm Ilinka nuk lëvizi. Ajo pranë vegjës së saj, ende po end pëlhurën e Penellopës, ende po pret burrin e saj… Sytë, nga ai lum njerëzish që zbritën nga xhadeja, që lëvrinë nëpër fshat e që filuan tani të largohen, ajo nuk i ndau, zemra nuk i rahu… Stojani i saj nuk ishte në atë lum njerëzish. Ai ka 50 vjet mërguar dhe Ilinka 50 vjet end pëlhurën e Penellopës…Ende pret e gjora, ende ka shpresë…

Ilinden SPASSE