СВЕТСКИ МАКЕДОНСКИ КОНГРЕС

ЖЕЛЕЗНАТА ЦРКВА “СВЕТИ СТЕФАН“ ВО ЦАРИГРАД Е МАКЕДОНСКА ЦРКВА, ВО НЕА Е ГРОБОТ НА МАКЕДОНСКИОТ МИТРОПОЛИТ ПАРТЕНИЈ ЗОГРАФСКИ!

18 август 2022 година, Истанбул, Турција – Железната црква “Свети Стефан“ во Истанбул е Македонска црква!

Железната црква “Свети Стефан“ е Македонска црква затоа што ја изградиле Македонците во Цариград, независно што сега е под јурисдикција на Бугарската православна црква. Ќе даде Господ еден ден повторно да биде под јурисдикција на Македонската православна црква – Охридска Археипископија и Јустинијана Прва, како што било и треба да биде!

Во Железната црква “Свети Стефан“ служеле многу Македонци епископи. Во Железната црква “Свети Стефан“ е гробот на последниот полински (дојрански) епископ Партениј Зографски, хиротонисан од Цариградската патријаршија. Партениј Зографски истовремено бил учебникар, филолог, фолклорист, еден од најистакнатите Македонци во 19 век во Македонија.

Партениј Зографски, чие крштелно име и презиме е Павле Тризловски, роден е во 1818 година во Галичник, како првороден син на Василко и Доста. Првото образование го стекнал во манастирот “Свети Јован Бигорски”, а во 1836 година во Охрид бил ученик на Димитар Миладинов. Замонашен е во 1842 година во Зографскиот Манастир на Македонската Света Гора, при што го добива името Партениј, а по манастирот и презимето Зографски. Партениј Зографски завршил Духовна академија во Одеса, учел во Кипријанскиот манастир во Молдавија и во Киевската семинарија, а од 1846 до 1850 година е редовен студент во Духовната академија во Москва.

Автор е на многубројни дела со кои се создадени темелите на граматиката на Македонскиот јазик. Пред појавата на Партениј Зографски, во училиштата се предавале само грчката и старословенската граматика. Тој се впушта во пишување на граматиката на словените на балканскиот простор под Османлиите, во која ги систематизира разликите меѓу бугарскиот и Македонскиот јазик на научна основа.

Бил полиглот, покрај Македонскиот, знаел грчки, латински, хебрејски, старохалдејски, француски, руски и бугарски јазик. Работел како учител во Богословското училиште на Зографскиот манастир, бил професор по црковнословенски јазик во Богословското училиште на островот Халки кај Цариград.

Партениј Зографски бил духовник и ефимеј на рускиот царски двор. Манастирскиот комплекс во Стар Дојран по одлука на надлежниот митрополит струмички г. Наум денес го носи името “Свети Партениј Зографски”.
Неговиот животен пат е нераскинливо поврзан со љубовта кон Бога и кон сопствениот Македонски народ. Од Цариградскиот патријарх е произведен во архимандрит, за потоа да биде хиротонисан за епископ на Полјанската епархија, како прв Македонец со такво црковно звање и чин! Хиротонијата ја извршил солунскиот митрополит Неофит во патријаршиската црква во Цариград. Прво за што се заложил новиот владика е воведувањето на црковнословенскиот јазик во богослужбата во црквите на македонските верници, со што го намалил влијанието на грчката црква во богослужбата.

Епископот Партениј Зографски ги обиколувал селата во полинската епархија за да внесе словенско духовно влијание, отворал народни училишта, а тоа не можело да не предизвика реакции на кукушките чорбаџии, кои коментирале “Каков е тој владика што не практикува чибук муабет, се мачи катаден со поповите со учењето како ќе читаат четива во црквите, го нема никогаш дома затоа што е постојано во селата во епархијата каде што отвора и гради училишта”, кои подоцна се жалеле до Цариградскиот патријарх за делувањето на Партениј Зографски.

Солунскиот митрополит Неофит, во летото 1861 година го свикал Синодот на којшто поднел обвинение од 22 точки против епископот Партениј, сосема неосновано обвинет за антипатријаршиска дејност.

Меѓу другото, во 22-те наведени клевети против Неговото преосвештенство господин Партениј Епископ Полјански, тој бил обвинет дека: (1) Насилно го вовел црковнословенскиот јазик во богослужбата, а истовремено забранил да се употребува грчкиот јазик; (2) Го вовел мајчиниот Македонски јазик во училиштата, наместо грчкиот јазик, дури ги истерал од работа оние учители кои не го употребувале Македонскиот јазик; (3) Го поттикнал населението да потпише барање, Полјанската епископија да прерасне во митрополија; (4) Не го спомнувал името на својот претпоставен митрополит Неофит, како негов началник, изјавувајќи дека и самиот е митрополит; (5) Не дозволувал во неговата епархија да се чита патријаршиското писмо; (6) Цариградската патријаршија ја нарекол “голем ан“; (7) Наредил да се избрише грчкото писмо од кукушката црква и да се замени со Македонски јазик…

Сeпак, плашејќи се од руската дипломатија, а со намера да угоди на барањето на рускиот амбасадор Лобанов, Цариградската Патријаршија била принудена да испрати комисија во Полјанската епархија да го испита “случајот Партениј“. По извршената истрага тричлената патријаршиска комисија констатирала дека епископот Партениј не е виновен, туку напротив совесно ја вршел својата должност! Сепак, на г. Партениј не му било допуштено веднаш да се врати во својата епархија, во која, особено во Дојран (Полин), каде што се наоѓала и неговата епископска резиденција, бил желно очекуван од своите духовни чеда.

Железната црква “Свети Стефан“ е мошне значајна за македонската историја, бидејќи во неа служеле многу македонски свештеници од Егзархијата, меѓу кои: Партениј Зографски, Методиј Кусев, Натанаил Охридски, Козма Пречистански и други. Впрочем, во нејзиниот двор се наоѓа гробот и на нашиот великан, светиот владика Партениј Зографски.

Ноќта меѓу 19 и 20 февруари 1876 година, на денот на Свети Партениј Лампсакиски, епископот полински Партениј се упокоил во Цариград, каде што и денес се наоѓа неговиот гроб во дворот на Железната црква “Свети Стефан“.

Православната црква “Свети Стефан“ позната како Железната црква се наоѓа во населбата Балат, Истанбул, била изградена со парите на охриѓаните, ресенчаните, велешаните и Македонците од Егејскиот дел на Македонија.

Изградбата на Железната црква “Свети Стефан“ во Цариград е поврзана со забраната на Охридската Архиепископија односно Патријаршија и Јустинијана Прва. Забраната на Охридската Архиепископија односно Патријаршија и Јустинијана Прва ја опеал во една своја поема Глигор Прличев. Тоа е поподробно опишано во една позната студија на Стефан Веркович (С. И. Верковичъ,1888 година Топографическо-этнографическıй очеркъ Македонıи, С. Петербургъ, Военная Типографiя) (въ зданiи Главнаго штаба). Во воведниот дел на таа студија, на страница 4, Веркович вели: “Целата писменост, просвета, а и книжевност и литература биле во рацете на Охридската Патријаршија, која поседувала систем според кој во секој нејзин манастир имало семинарија која не само што ги воспитувала младите, туку и чувала и создавала богата писменост, создадена пред и во текот на османлиското ропство“.

До забраната на Охридската Патријаршија, тие семинарии биле преполни со црковни книги. Сето тоа било уништено со еден потег. За таа цел, во времето на патријархот Самоил и Рига Ферејски, значи некаде во времето на основањето на Хетерија, ја накодошиле Охридската Патријаршија, дека преку своите свештеници и учители подготвува сенароден бунт за отфрлање на османлиската власт. Османлиската власт пак, без никаква проверка на оваа клевета, ја забранила Охридската Патријаршија, го прогонила Патријархот од Охрид и му ја предала духовната власт на константинополскиот Патријарх (страници 6-9). Тоа што го опишува Веркович во овој пасус, всушност го објаснува и американската историчарка Барбара Јелавич во својата студија History of the Balkans, Volume 1, Eighteen and Nineteenth Centuries, Cambridge University Press 1983 (на страница 107).

Таа таму наведува, дека Грците кои во тоа време веќе биле ослободени од османлиската власт, смислиле да ја преземат духовната (т.е. црковната) власт на Балканот. Контролата над црковната власт им била потребна за да ги учат балканските народи преку Црквата, дека сите се Грци! Откако ќе го постигнеле ова пак, намерата им била со сето тоа многубројно асимилирано “грчко“ население да кренат едно големо востание на Балканскиот Полуостров. Така ќе имале двојна корист: И ќе ја отфрлеле османлиската власт и веднаш ќе го имале освоено целиот Балкански Полуостров за себе, бидејќи сите народи ќе се чувствувале “Грци“. За таа цел, првата црква што им пречела била Македонската црква, т.е. Охридската Патријаршија. Затоа, го накодошиле Охридскиот Патријарх дека има намера да крене востание во Македонија. По ова, Охридскиот Патријарх бил уапсен и погубен, а Охридската Патријаршија забранета. Еве како го опишува Веркович тој настан (на страниците 5-6): “Војска го опколила домот на Патријархот и таа вест се проширила како молња низ градот. Луѓе веднаш дошле и нуделе сѐ што можеле да поткупат, но не успеале да го спасот Патријархот. Кога ја чуле причината, крвта им замрзнала од таква клевета од црковни лица и пратиле луѓе низ сите други предели да ги предупредат и другите навреме да се заштитат.

Луѓето претпочитале да примат муслиманска вера и да бегаат низ планини, само да не се потчинат под Грците. Епископот на Меглен, Иларион, бил толку избезумен од таа постапка, што и самиот го оставил христијанството и прешол во ислам и ја советувал својата патства да го следи тоа. Тие навистина и го следеле својот духовник и по негов совет, ги криеле словенските книги на скришни места. Така, Османлиите поверувале во грчката лага, ја забраниле Охридската Патријаршија, Грците ја презеле власта врз Охрид и почнале со својот план: Фанариотските свештеници ги замениле словенските книги со грчки, словенските ги купувале за мали пари и ги уништувале… И го учеле населението дека е грчко. Но, кога по две години виделе дека истото се случува и со Печката Патријаршија, односно дека Грците ја преземале на истиот начин и почнале да го учат и српското население дека било грчко, Османлиите сфатиле што имале Грците на ум. Сфатиле дека со толку многу “Грци“ на Балканот ги чека општо востание и дека Грчката црква (а преку неа и грчката држава) брзо ќе го организираат тоа. Но, веќе било доцна…

Во Македонија пропагандата зела голем замав. Веркович (на страница 9 од споменатата статија) пишува, дека “Успехот бил толку молневит“. Пропагандата била успешна и надвор од Македонија. Истовремено, опасност за нив во Македонија биле и самите Македонци. Приближно во ова време Македонците ја основале својата револуционерна организација. Таа организација подоцна Д. Хаурен Смит, дописник на “Њујорк ивнинг пост“ во Македонија (според нашиот историчар Христо Полјански, во студијата Македонското прашање, издание на Култура 1990, на страница 330) ќе ја опише на следниот начин: “Надвор од Балканот се верува дека ВМРО е едно тајно друштво, едно соединување на револуционери. Таа не е ни едното ни другото. Главата на македонската организација не е ништо друго, туку тајно избран сенат од народот на една забранета република. Во средината на Отоманската Империја, во срцето на една власт што се распаѓа, се јави една беспогрешна организација, која е совршена, бидејќи припаѓа на еден слободен народ, кој сам се управува! Има македонска полиција, македонски суд, македонска милиција, македонски училишта, весници и македонска пошта – има сѐ, макар што османлиската влада прави најголеми усилби да ја уништи.“

Таа организација барала автономија за Македонија, но како што е забележано во трудот Istorija Osmanske Civilizacije (Orijentalni Institut, Sarajevo 2004), Османлиите претходно дале автономија на Крит, па островот бил загубен за нив. Од таа причина, овојпат се решиле на поинаков чекор: Да произведат судир меѓу Бугарите и Грците и така да си го решат прашањето… За таа цел, објаснува Јелавич (страница 374 од горенаведеното дело) издале ферман за основање на независна бугарска црква, кој бил условен со членот X, според кој ако 2/3 од населението во некоја област ја избере бугарската црква како своја црква, да им се овозможи тоа право. И така, Бугарите почнале да се борат македонското население да ја бира бугарската црква како своја. Да не заборавиме, дека Охридската Црква била забранета, а за Македонците поприродно и полесно било да ја бира Егзархијата, бидејќи и според јазикот и според народот, таа им била поблиска од грчката. Македонците се приллониле кон Егзархијата во Отоманската Империја. Грците го губеле населението на теренот и не можеле да го кренат своето планирано општо востание, за кое пишува американската историчарка Барбара Јелавич. Но, сега Бугарите почнале да го прават истото што и Грците, го учеле македонското население дека е бугарско. Се разбира, насетувајќи ја нивната историска можност во иднина и нивниот план бил да го искористат своето и македонското население за едно општо востание и да освојат голем дел од балканската територија под отоманска окупација.

Османлиската Држава, пак, подгревајќи ги желбите на Бугарија за судир меѓу Бугарите и Грците, добила сојузник во бугарската држава во борбата против македонската револуционерна организација. Вака си го обезбедиле опстојувањето уште некое време. Така, доаѓаме до Железната црква, која е изградена речиси еден век подоцна откако била укината автокефалната Македонска Црква – Охридската Патријаршија. Имено, и самиот начин на нејзината изградба, веројатно сведочи за желбите на османлиската власт да ги засили позициите на бугарската држава.

Железната црква “Свети Стефан“ била нарачана од Виена, изработена од врвни мајстори и инсталирана во рекордно време. А и самата нарачка токму од Виена, и подготвеноста на Виена да помогне таа брзо да се воспостави, може да се должи на тоа што и на Виена, како природен непријател на Грците, ѝ одговарало Грција да не направи толкава држава на Балканот. Турскиот султан (Абдулазиз I) во тоа време имал добри односи со Виена, меѓу другото и поради тоа што Австрија му била сојузник во оваа негова борба против Грците. Нејзината изградба и овие настани ги опишува студијата на бугарскиот автор Христо Темелски, Българската Светиня на Златния Рог, Фондация “Български православен храм Свети Стефан в Цариград“, София 2005. Инаку, самата црква е резултат на стремежите на македонска колонија во Истанбул да има своја црква, која во средината на 19. век броела околу 50.000 луѓе, главно занаетчии и трговци, но и културни дејци. Есента 1849 година тие конечно се здобиле со тоа право, и за таа цел кнезот Стефан Богориди, официр во Османлиската Империја, отстапил две свои камени и една дрвена куќа во делот Фанар од градот.

Првично се размислувало за Ункапани, но со оглед што тоа било подалечно место во еврејско маало, изборот паднал на Фанар, во кој и така имало православна црква. Инаку, тоа што е малку познато е дека првичниот проект бил да се изгради голем камен храм “Света Троица“ и за таа цел бил повикан архитектот Стефан Калфа, кој бил прилично познат во тоа време (ја проектирал зградата на Високата порта). Но, подоцна, овој проект бил напуштен и биле изградени три параклиса, од кои едниот требал да прерасне во велелепен триипостасен храм посветен на Света Троица, Свети Стефан и Светите Кирил и Методиј. За оваа цел се преговарало со италијанските архитекти, браќата Фосати, но и тој проект бил напуштен, па се изградил само едниот параклис, кој подоцна прераснал во црквата “Свети Стефан“. Сето тоа останало забележано од првомајсторот, абаџијата Никола Сапунов. Така, во 1849 османлискиот Султан издал и официјален ферман со кој се дозволувало Македонците во Истанбул да имаат своја црква и долниот кат на дрвената куќа бил претворен во параклис, кој бил осветен од Созоагатополскиот Митрополит. Потоа параклисот прераснал во самостоен храм, познат како Дрвена црква посветена на првомаченикот Стефан, кој следната 1850 година прераснал во голем метох со 25 соби.

Македонците што работеле на нејзиното создавање со радост го очекувале тоа, бидејќи ги подгревала нивните надежи за црковна и духовна слобода. Со оглед на потребата за повелелепен храм, по иницијатива на Егзархот Јосиф I почнала изградба на нов храм, чиј камен темелник бил положен на 27 април 1892.

Неговата изградба му била предадена на ерменскиот архитект Ховсеп Азнавур, кој со оглед што местото било насип, предложил таа да биде од железни делови. Проектот за црквата “Свети Стефан“ бил готов 1893 година. А, црквата била излеана во фирмата “Вагнер“ на Рудолф фон Вагнер во Виена, која веќе имала вакви прочуени проекти. Тоа е истата фирма која ги има изградено: покривот на дворот на Британскиот музеј во Лондон и куполата над берлинскиот Рајхстаг. Железните елементи за црквата биле пренесени со стотина бродови од Виена по Дунав и Црно Море за Цариград, а склопувањето траело три години…

Архитектонскиот стил на црквата е барокна и е слична на некои реализации на Андреа Дамјанов. Денес само неколку цркви во Австралија и македонската инвестиција во Цариград го чуваат споменот на црковното градителство во лиено железо во светот! Самата црква е посветена на кнезот Стефан Богориди, а неговите мошти се наоѓаат во олтарот иако тој бил висок и влијателен офицер на Отоманската империја.

Богориди е роден 1775 година во Котон, денешна Бугарија, а умира 1859 година во Цариград. Го поддржувал Горги Раковски, пријател и соработник на Константин Миладинов, и организатор на тајното македонско друштво во Атина.

Црквата била завршена и склопена во 1896 година, но со оглед што иконостасот бил изработен по католички образец, во Москва бил изработен нов, во православен стил. Изработката ја направил московскиот фабрикант Николај Алексиевич Ахапкин. Иконите пак, ги испишал московскиот иконописец Лебедев, а во Јарослав, во фабриката на Оловјанишиков, биле изработени и шест камбани со различна големина. Со тоа, Бугарската Егзархија и македонските трговци во Истанбул, нејзините главни донатори, се здобиле со велелепна трикорабна базилика во источно-православен стил. Постојат и документи за нејзините дарители, некои од нив се Архимандрит Иларион, Ахримандрит Партениј, Свештеник Иларион, Свештеноѓакон Пајсиј, трговецот Христо Т’пчилешков, Георги Раковски, Гаврил Крстевич, Сава Филаретов и многу други. Инаку, таа е единствената железна источно-православна црква. Колку за споредба, вакви цркви воопшто има малку во целиот свет и попознати од нив се во Даугавпилс во Латвија, во Ариџа во Чиле, Тачна во Перу, Манила во Филипини, Санта Розалија во Мексико и Греша во Костарика.

Во нејзиниот двор лежат Авксентиј Велешки, Партениј Зографски и други познати македонски дејци. Што се однесува на последиците од ова османлиско подгревање, главно на бугарските аспирации, тие се познати. Навистина, Османлиите успеале да си ја задржат територијата уште некое време, но за Македонците тие биле катастрофални.

Противставените страни, Бугарија и Грција, која подоцна влегла во сојуз со Србија против првата, со заеднички напори ја уништиле македонската револуционерна организација. Духовната власт (црквата) била уништена претходно, а народот останал без световна и духовна власт. Истовремено, двете страни преку црковните школи, вршеле духовна асимилација. Не е чудо што одреден број луѓе и поверувале дека се Бугари, како што претходно поверувале дека се Грци. Сепак, најголемиот број Македонци никогаш не се повеле ниту по едната, ниту по другата духовна пропаганда. Железната црква на тој начин, некако го симболизира ова премреже на Македонскиот народ. Со начинот на својата изградба, таа покажува дека бугарската држава вршела асимилација во Македонија, институционално. Со оглед на тоа што била во рамките на Бугарската Егзархија, таа ѝ припаѓа на Бугарија, но била финансирана, изградена и посетувана од Македонци, и во нејзиниот двор лежат Македонци, кои работеле за својот Македонски народ. Така таа, како храм ѝ припаѓа на Бугарска православна црква, но духовно, материјално и верски ги одразува желбата и надежите на Македонскиот народ за своја сопствена духовна и световна власт. Нашето слепило, нашето омаловажување посебно на нашето градителско наследство и нашата негрижа кон нашите дејци, остава простор некој друг да ја препишува историјата и таа да ја презентира како своја.

Црквата “Свети Стефан” е изградена во 1896 година, по добивањето на султанскиот ферман во 1890 година, на местото на поранешната мала Дрвена црква. Грците им ја палеле неколкупати црквата и затоа Македонците решиле да ја изградат за никогаш повеќе да не се опожари.

Архитектот, ерменецот Хофсет Азнавур, предложил црквата целосно да се изгради од железни елементи, заради лошиот терен кој не бил безбеден за изградба со класичен материјал. Интересно е што македонските инвеститори од 19 век веднаш инвестирале во најновите светски технологии на тоа време, како што се префабрикувани лиени железни делови плочи.

Во дворот на црквата се погребани многу познати личности како црковните дејци: Илирион Макариополски, Авксентиј Велешки, Паисиј Пловдивски, како и Партениј Зографски.

Иако црквата “Свети Стефан“ е изградена од Македонци, иако во нејзиниот двор е погребан македонскиот владика Партениј Зографски, сепак е изоставена од македонското културно насдледство. Добро е барем што вредностите кои ги оставиле Македонците се незаборавен дел од светското културно наследство. Затоа, почит кон сите оние кои дале свој придонес во градењето на македонското културно наследство ширум светот и на сите оние кои се грижат за него!

За многаја лета на Неговото Преосвештенство господин Партениј, Епископот Македонски и Полински, за многаја лета Македонската железна црква “Свети Стефан“ во Истанбул!

Секој кој ќе го посети Истанбул мора да ја види и душевно доживее Македонската железна црква “Свети Стефан“ на Фанарот, во царската престолнина на Босфорот!

©Македониум