Статијата од А. А. Новик „Македонци – Муслимани во Албанија“ преставува резултат на истражувањата на рускиот Музеј на антропологија и етнографија император Петар Велики (Кунсткамера / Kunstkamera) и Балканската комисија (Balkan – Kommission) на Австриската академија на науките во селoто Требиште, Албанија, во септември 2008 година.

Етнографските набљудувања во Голобрдо во септември 2008 година им овозможува на истражувачите предводени од професорот Андреј Николаевич Соболев да се соберат податоци за традиционалното домување, народната носија, накитит, верувањата, уметноста и занаетите, ракотворби, традиционалната кујна  на Македонците муслимани.

При својата посета на Албанија и Голобрдо истражувачите ќе забележат дека во Албанија има повеќе од 300 видиви традиционална облека. Како што велат истражувачите „практично во секоја област, поголем дел од населените места, градови и села, имаат свои воспоставен вид на носија. Дури може да се сретне во едно село да се сочувани неколку видови традиционална носија, која продолжува да постои и до ден денешен.“

Македонците-муслимани во Голобрдо, исто така, ја зачувале својата неповторлива  традиционална носија (всушност кога се зборува за традиционалната женска носија). Облеката, врз основа на вршење првенствено на сточарски и земјоделски работи во минатото, кај Македонците – муслимени била направена претежно од волнени ткаенини (главно од волна од овци). Исклучоците ги прават маиците и долната облека кои се шијат од памучен материјал.

Во својата статија А. А. Новик опишувајќи ја традиционалната женска носија кај Македонците муслимани во Голобрдо пишува:

„Комплексната традиционална женска облека се состои од долга бела кошула (долга
под колената). Важен детал – женски шалвари во жолто-црни ленти од лесна памучна ткаенина. Речиси задолжителен дел на овој тип на носија – светла црвена престилка. Дури ако жената во секојдневниот живот купи здолниште или панталони, како по правило, нејзината обична традиционална престилка, секогаш е црвена. Класичната варианта на престилката е украсена со црвен раб. Задолжителен елемент на комплексната облека е престилката – платнена тканина врзана назад симетрично на престилката.

Можна опција за замена на долгата кошула е блуза и здолниште. Белата кошула или блуза со здолниште се присутни како во носијата на македонската невеста, така и во носијата на мажената жена. Само постарите жени и вдовици носат блуза со темна или црна боја.“

Истражувачкиот тим ја разликува носијата на Македонците муслимани, а рускиот научник А. А. Новик ќе забележи:

„Празничната носија вклучува употреба на специјални ракави, кои се шијат од богат сјајно декориран или везен материјал. Денес за шиење на македонската носија се повеќе се користи купена ткаенина со лурекс и светло обени декорации, со што значително се поедноставува носијата. Овие ракави ја разликуваат носијата на македонските муслимани од нивните соседи – православните Македонци, Албанците и другите. “

Опишувајќи ја традициналната носија на Македонците муслимани рускиот научник вели: „Невестинската носија, како и кај носијата на млада жена, украсена е со богато орнаментирана престилка (во многу добра верзија – на црвена свила или малинова боја со стилизирани цветни орнаменти), прикачена на појасот со посебни клапни со богата орнаментика. Долната линија од престилката украсена со реси или чипка, стил широко распространет во Албанија, се јавува релативно подоцна под влијание на урбаната култура. Комплетот го дополнува елекот (алб. јелек – у) од волнена или свилена ткаенина, кој се носи над кошулата или блузата. Како по правило,  ваквите елеци се кафеави или другите потемни бои. Раскошната варијанта на ваквиот елек има задолжително шиено орнаменти од златен гајтан (алб. гајтан – и). Елекот како по однос на кројот, така и по украсувањето,  се сретнува меѓу Албанците, Македонците и другите балкански народи. Како дел од облеката, со специфични декорски решенија, стана широко рапространет по доаѓањето на османлиите и распространувањето на ориенталната култура. Кај младите жени таков елек има два реда на копчиња, од златни нишки со малинови (црвени) акценти – монисти, кои имаат чисто естетска функција.

Во студените периоди на годината, носијата е надополнета со наметка без ракави од бело сукно опшиено со црвен гајтан. Во областа на градите, апликацијата од црвен гајтан на бела основа симулира присуство на ракави. Оваа комбинација на бои, исто така ги разликува Македонците-муслимани од Албанците  и ги приближува до народите со славјанска носија (за соседните Македонци и Бугари карактеристични се густи црвени везови на црна или бела поздаина).“

„Сепак, за Славјаните, православните христијани, не е карактеристична употребата на сјајна декоративна мониста и други вештачки додатоци, кои понекогаш така ги грешат новите носии мајсториците од  Голобрдо.“ – вели рускиот научник, а потоа се осврнува и на традиционалната женска марама:

„Локалните жени на главата носат шамија завиткана така што овозможува да се скрие косата, но го остава отворен вратот и дел од градите. Шамии (марама) во Голобрдо носат како млади невести, така и постари лица. Марамата кај невестите и младите жени е црвена. Долгиот раб е украсен со шарена мониста, кои се шијат како киски по целата должина. Порано марамите биле дома ткаени. Денес шамиите се фабрички (обично турски), со светли мотиви, а потоа, во домашни услови, ги порабуваат со министа, дополнителни редови на чипка и т.н. Шамиите кај постарите жени се од црна свила или волна, украсени со црна чипка или раб.“

Од целиот сет кој ја преставува традиционалната македонска носија, рускиот научник посебно внимание му дава на ѓерданот за кого вели:

„Речиси неопходен елемент на женската носија кој се јавува како украс на градите е ѓерданот. Традиционалната декорација е во форма на голем ланец со пет или повеќе приврзоци направени од монети. Во богатите семјства таквите украси, како по правило се од злато. Изборот на карактеристичните мателни украси на македонските муслимани се разликува од украсите на Албанците – традиционалните украси кај албански селанец се од сребро (ова важи за Албанците муслимани, православните Албанците – Албанците католици). Монетите, кои се користат како украси се турската златна лира и наполеонот, кои постоеле во самата Албанија во периодот од 1920 – 1930 година. Монетите се користеле не само за ѓердани, но исто така и за обетки. Примитивната варзија на таквото украсување – кога златните монети се припојуваат на златен или сребрен привезок за закачување на увото. Техниката за подготвување на привезоци може да биде сложена. Во овој случај, синџирот се прикачува со техника на втиснување или инектирање. Предпочитувањето на златните украси во народната носија сведочи за широка пенетрација на ориенталната естетика и муслиманскиот вредносен систем во животот на македонците муслимани. Од една страна се говори дека ориенталната култура е длабоко вкоренета во тој регион на Балканот. А од друга страна, за местните жители, кои во минатото и сега продолжуваат да се занимаваат со сточарство, во услови на социјална и политичка нестабилност сличните женски украси се јавува како чуден метод на инвестиција  и начин за акумилирање и зачувување на богатството. Може да се констатира, дека многу семејства успее да ги спасат овие украси и во воените години, и во периодот на колективизација и задржување на вредностите на населението во текот на годините на социјалистичката изградба.“

Кога се говори за традиционалната носија неможе а да не се опише и машката традиционална носија. А.А. Новик во својата статија вака ја опишува:

„Машката традиционална облека се состои од кошула изработена од памучна ткаенина, темно волнени панталони, плетени појас, завиткан околу половината, и елек одозгора. Оваа облека е произведена во рамките на семејството или е нарачана кај селските мајстори или градските занаетчии. Чевли се направени од остри кожа, украсени со везови на волнени нишки. Во првата половина на XX век, традиционалната носија беше заменета со европска облека. Машката носија се здоби со слични иновации порано од жените, ако се има во предвид поголемата општествена активност на машкото население. Практично во дваесеттиот век. мажите носат панталони, кошули и јакни, направени по европска мода од грдските и селските кројачи. Ова ја вклучува и облеката на овчарите, кои од целиот сет на традиционалната носија и неговите додатоци се чува само овчарската торба, која дури и денес продолжуваат самостојно да ја шијат од кожа по кројот наследениот од татковците и дедовците.“

За истражувачите се мошне важни и ракотворбите кои вредната македонска жена од Голобрдо ги изработува. За овие производи рускиот начник вели:

„Ракотворбите на македонските жени се карактеризираат со многоцветни везови на бела, црвена или друга позадина, каде се создаваат украси во вид на стилизирани цвеќиња, ливчиња, цветови. По главниот мотив на сликата се нарекува и целиот украс “роза”, “каранфил” и т.н. Платното од бел памук може да се украсува со црвен конец за везење во форма на стилизирана цвеќиња.Тоа, како по правило, украсено е со раб и чипки од различна комплексност.

Во некои домови, жените сеуште продолжуваат да бидат ангажирани во ткаење теписи. Имавме можност да ги посетиме домовите на информаторите, да направиме фотографии, и да зборуваме за сложността на работата со ткаачките. Од почетокот на 1990-тите години, во овој случај постојат одредени новини, кои се однесуваат главно за производство на производи кои не се уметност или украси и употребата на нови материјали. До почетокот на 1990-тите години локалните мајстори едвај употребуваа купени материјали. Теписи и патеките ги ткаеле од домашна волна, обоени со природни бои, тајна која беше предавана од мајка на ќерка со векови Причината за ова зачувување на традициите во ткаењето тепих (и домашните занаети воопшто) беше банални – да се купи во продавниците во социјалистичка Албанија, фабрично предиво од различни бои било практично невозможно. И ако тоа беше можно да се направи во градските продавници, тоа било паметно купување на предиво за плетење џемпери – и во секој случај секако не за производство на теписи и килими. Со демократските промени во полиците на земјата се полнет со производи од целиот свет. И бидејќи дома ракотворби , теписи и така натаму. работи почнаа да се појавуваат чудни, не е вродено во претходната работа , со комбинација на розова, небо сино, зелено и извици , итн, кои не се подобри уметничко ниво и квалитетот на производите. А потоа во домашните ракотворби, теписите и други работи почнаа да се појавуваат чудни не својствени на претходната работа, со комбинација на розово, небесно-сино, дречливо зелено и т.н., што не придонесуваат за нивото на уметноста  и квалитетот на производите.“ –  ќе забележи А. А. Новик при посетата на Голобрдо во Албанија во 2008 година.

(извор: А.А. Новик „Македонци – Муслимани во Албанија – Материјали експедиција 2008 година“