“Se i vogli e shtrin viganin”, – Fan S. Noli, “Rent or Marathonomak”
Nga AGRON ALIBALI

Më 17 nëntor 2008 do të fillonte në kryeqytetin holandez një ndër betejat më interesante juridike në kohët moderne. Para Sekretarisë së Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në Hagë do të paraqitej znj. Shpresa Jusufi, diplomate shqiptaro-maqedonase dhe e Ngarkuar me Punë ad interim e Republikës së Maqedonisë në Mbretërinë Holandeze për të përcjellë zyrtarisht kërkesëpadinë në çështjen tashmë të famshme “Maqedonia ndaj Greqisë”.
Haga me Brukselin janë veç 178 km larg, por në këtë betejë, ato sikur ishin me mijëra kilometra larg. Beteja nuk luhej në sallonet e politizuara e të anshme të BE-së, por në sallat hijerënda të Hagës. Në Bruksel mbizotëronin interesat. Në Hagë fliste drejtësia dhe vetëm ajo.
Pak më shumë se dy vjet nga veprimi i zonjës Jusufi dhe më saktë, më 5 dhjetor 2011, Gjykata e Hagës shpalli vendimin e vet, që pa dyshim, është ndër kontributet më të rëndësishme në jurisprudencën e së drejtës ndërkombëtare publike.
Pak histori
Sfondi i çështjes dihet. Përmbledhurazi, Maqedonia u shkëput paqësisht nga ish-Federata Jugosllave në vitin 1991. Një vit më vonë ajo paraqiti kërkesë për anëtarësim në OKB, mirëpo në vitin 1993 Greqia kundërshtoi për shkak të emrit kushtetues “Republika e Maqedonisë”. Me Rezolutën 47/225 Maqedonia u pranua në OKB me emrin “Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë” [IRJM]. Më 16 shkurt 1994 Greqia vendosi bllokadën tregtare dhe më në fund, më 13 shtator 1995, u miratua Marrëveshja e Përkohshme për lidhjen e marrëdhënieve diplomatike dhe çështjet e tjera. Ndërkohë, qysh prej më se 16 vjetësh vazhdon ndërmjetësimi i OKB-së për zgjedhjen e emrit.
Marrëveshja kishte edhe anë të çuditshme. Për shembull, palët nuk quheshin me emrat e tyre: Greqia quhej “Pala e Pjesës së Parë”; Maqedonia emërtohej si “Pala e Pjesës së Dytë”. Paçka këtij bizantinizmi juridik, Marrëveshja përcaktonte të drejta dhe detyrime të rëndësishme për palët. Për shembull, Neni 11.1 ndalonte Greqinë që të pengonte anëtarësimin e Maqedonisë në organizata ndërkombëtare, nëse kërkesa për anëtarësim paraqitej me emërtimin e përdorur nga OKB-ja.
Mirëpo, pavarësisht nga kjo, më 3 prill 2008 Maqedonia nuk u ftua në NATO për shkak të qëndrimit pengues të Greqisë. Greqia, me fjalë të tjera kishte vënë veton ndaj kërkesës maqedonase, edhe pse “de jure” veprimi i saj nuk përbënte veto, sepse teknikisht nuk ishte kryer votim.
Beteja politike dhe juridike
Përballë vetos së pashembullt greke Maqedonia nuk e uli kokën dhe nuk u step. Ajo iu drejtua Gjykatës së Hagës, duke i kërkuar të deklaronte se veprimet e Greqisë përbënin shkelje të Marrëveshjes së Përkohshme, pra të së drejtës ndërkombëtare, dhe më konkretisht, të parimit themelor pacta sunt servanda, ose “marrëveshjet duhen zbatuar”.
Në rrafshin politik beteja ishte krejt e pabarabartë. Si Davidi para Goliathit, Maqedonisë iu desh të duronte e heshtur jo vetëm zemërimin e qeverisë greke, por edhe trysninë e burokratëve të Brukselit, si dhe të Francës dhe Gjermanisë, që i kërkonin asaj të lëshonte pé.
Ballafaqimi juridik, nga ana tjetër, ishte i rreptë, por i barabartë. Të dyja palët përfaqësoheshin nga avokatë dhe profesorë të shquar britanikë, amerikanë, frëng dhe zviceranë. U caktuan edhe dy gjykatës ad hoc vetëm për çështjen, të emëruar nga palët. U bënë seanca dëgjimore, u paraqitën Përkujtesa e Kundër-Përkujtesa, Parashtresa dhe Kundër-Parashtresa.
Thelbi i përplasjes juridike ishte i dyfishtë: së pari, nëse vetë kërkesëpadia ishte e pranueshme dhe së dyti, nëse Gjykata duhet t’i pranonte pretendimet e palës maqedonase.
Kërkesat e palëve gjatë gjykimit
Maqedonia parashtroi tri kërkesa para Gjykatës: Së pari, ta deklaronte proceduralisht të pranueshme padinë, duke hedhur poshtë prapësimet e palës greke; së dyti të deklaronte se Greqia kishte shkelur detyrimet e saj sipas nenit 11.1 të Marrëveshjes së Përkohshme; dhe së treti, të urdhëronte që “sjellja” apo “qëndrimi i gabuar” [wrongful conduct në anglisht, acte illicit në frëngjisht] i shtetit grek të mos përsëritej në të ardhmen.
Greqia paraqiti dy kërkesa: e para, Gjykata të mos ta merrte në shqyrtim çështjen për moskompetencë, me pretendimin, ndër të tjera, se ankesa mbështetej në vendimet e një pale të tretë [NATO-s] dhe se ajo ndërhynte në një procedurë tashmë të filluar nga OKB-ja, d.m.th me përpjekjet dypalëshe për zgjedhjen e një emri të ri. Dhe e dyta, nëse Gjykata do të shpallej kompetente, ajo ta deklaronte të pathemeltë kërkesën e palës maqedonase.
Gjykata, së pari, vendosi ta marrë në shqyrtim çështjen, duke e konsideruar atë “të pranueshme” dhe brenda kompetencave të saj.
Së dyti, ajo shqyrtoi imtësisht pretendimet e palëve lidhur me thelbin e çështjes. Këtu ballafaqimi ishte i rreptë, por profesional. Argumente të panumërta hidheshin, priteshin, kundërshtoheshin, ballafaqoheshin.
Disa nga argumentet e palëve dhe çështja e minoritetit maqedonas
Ndër argumentet dhe debatet midis palëve përmendim doktrinën e exceptio non adimpleti contractus, sipas së cilës, pala greke nuk ishte e detyruar të zbatonte pjesën e vet të marrëveshjes për sa kohë që pala maqedonase nuk kishte përmbushur detyrimet e saj. Pala greke pretendonte se qëndrimi i vet pengues ishte thjesht pasojë e disa veprimeve maqedonase që përbënin shkelje të Marrëveshjes. Pala greke pretendoi madje se, “nuk kishte vënë veton, sepse vendimi i NATO-s ishte vendim kolektiv, i marrë në emër të mbarë Aleancës”. Mirëpo Gjykata i hodhi poshtë këto argumente.
Një linjë interesante argumenti ishte pretendimi i palës greke se Maqedonia kishte shkelur Marrëveshjen e Përkohshme, dhe pikërisht Nenin 6.2 sipas të cilit “Kushtetuta maqedonase nuk mund të shërbente si bazë për ndërhyrje në punët e brendshme të shteteve të tjera për të mbrojtur statusin dhe interesat” e pakicave kombëtare. Pala greke ankohej për mbështetjen që qeveria maqedonase u kishte dhënë refugjatëve apo pjesëtarëve të pakicës maqedonase në Greqi, që ishin dëbuar ose detyruar të largoheshin si pasojë e Luftës Civile greke në vitet 1940 (ose pasardhësve të tyre) dhe që kishin pretendime, ndër të tjera, edhe për pronat e lëna në braktisje në territorin grek [Paragrafi 140 i Vendimit të Gjykatës]. Ankesa greke lidhej edhe me mbështetjen që qeveria maqedonase i bënte pakicës maqedonase që jetonte në Greqi.
Mirëpo pala maqedonase iu përgjigj këtij pretendimi se “shqetësimi i saj për të drejtat e njeriut të pakicave etnike (minority groups) në Greqi apo për të drejtat e njeriut të shtetasve të vet [maqedonas] nuk mundet seriozisht [reasonably] të trajtohet si ndërhyrje në punët e brendshme” të Greqisë. [Paragrafi 141 i Vendimit].
Gjykata e hodhi poshtë pretendimin e palës greke, duke deklaruar se shembujt e dhënë prej Athinës “nuk përbëjnë prova bindëse se pala maqedonase e kishte interpretuar Kushtetutën e saj sikur t’i mvishte të drejtën për të ndërhyrë në punët e brendshme të Greqisë, në emër të personave që nuk ishin shtetas maqedonas”. Gjykata kësisoj deklaroi se para Mbledhjes së Bukureshtit nuk kishte pasur shkelje të Nenit 6.2 të Marrëveshjes nga Maqedonia. Gjykata gjeti vetëm një shkelje nga pala maqedonase të nenit tjetër, 7.2, që ndalonte veprimet ose propagandën armiqësore midis palëve, kur një njësi ushtarake tashmë e shkrirë, kishte përdorur një simbol të ndaluar në flamurin e saj.
Ka rëndësi të theksohet se, edhe pse çështja e minoritetit maqedonas në Greqi ishte jashtë objektit të Padisë, vetë përmendja e saj në “dicta” apo në pjesën shpjeguese, përbën kontribut të rëndësishëm të Gjykatës në çështjen e të drejtave të njeriut të pakicave etnike në Greqi, përfshirë asaj çame.
Vendimi
Në fund, Gjykata vendosi se, me të vërtetë, Greqia kishte shkelur nenin 11.1 të Marrëveshjes së Përkohshme kur Maqedonia kishte kërkuar për t’u anëtarësuar në NATO në prill 2008.
Gjykata nuk e quajti të nevojshme të pranonte kërkesën e tretë, që ishte më shumë taktike, të palës maqedonase, për të urdhëruar Greqinë që të mos përsëriste në të ardhmen veprime të tilla të gabuara [wrongful conduct, acte illicite]. Me mjaft mençuri e elegancë, Gjykata deklaroi se e quante të pavend një urdhër të tillë, pasi “si rregull i përgjithshëm, nuk mund të supozohet se një shtet i cili, në bazë të vendimit të Gjykatës, ka vepruar gabim apo në mënyrë të papranueshme para së drejtës ndërkombëtare, do ta përsërisë edhe në të ardhmen një akt ose një sjellje të tillë, pasi çdo shtet prezumohet se do të sillet në mirëbesim”. [Paragrafi 168].
I marrë pothuajse njëzëri – vetëm gjykatësi ad hoc grek votoi kundër, – Vendimi i Gjykatës së Hagës përbën kontribut të shquar në të drejtën ndërkombëtare publike dhe ndihmon paqen e fqinjësinë e mirë në rajon.
Së pari, ai lyp reflektim sidomos në zyrat e Komisionit Europian, por edhe për mbarë institucionet e BE-së, të cilat në mënyrë të përsëritur kanë mbështetur qëndrimet greke në çështjen në fjalë. Nuk është aspak e tolerueshme për një lojtar tashmë global në politikën botërore, sikurse BE-ja, e cila predikon gjerësisht vlerat dhe parimet e së drejtës ndërkombëtare, që një shtet anëtar i saj të deklarohet se i ka shkelur këto vlera dhe parime.
Së dyti, vendimi duhet të gjejë edhe reflektimin e duhur te klasa politike e vendit fqinj dhe mik të Greqisë. Mësimi është se klasa politike nuk duhet t’i nxisë, por t’u vërë fre instinkteve ultranacionaliste të vërejtura në Greqi sidomos në vitet 1992-1995.
Shqipëria dhe vendimi
“Rent, or rent, rent e u thuaj…” do të shkruante Fan S. Noli në poezinë e tij të famshme, “Rent or Marathonomak” “…se u munt ushtri e huaj…” dhe më tej “…se i vogli shtrin viganin…”
Për ironi të historisë moderne, kësaj here nuk do të ishte Greqia ndaj Persisë, por Maqedonia e vogël që do të ballafaqohej me qëndrimet e papërshtatshme të fqinjit më të madh e më të fuqishëm. Sa i takon Shqipërisë, dihet se është në interesin jetik të shtetit shqiptar që të ndërtojë marrëdhënie sa më të mira me fqinjin e saj jugor. Mirëpo janë të shumta rastet kur vendi, në emër të të ashtuquajturave “objektiva madhore dhe përparësore të shtetit shqiptar” për integrimin euroatlantik, të ketë pranuar edhe kërkesa haptazi të padrejta, për të mos thënë me karakter shovinist, të palës greke, madje duke harruar çështjen e të drejtave të njeriut të minoritetit shqiptar në Greqi. Prandaj Vendimi i Hagës është kujtesë edhe për klasën politike shqiptare, e cila tashmë duhet ta ketë të qartë se shantazhi, presionet, bojkotet dhe vetot nuk kanë vend në marrëdhëniet dypalëshe të barazisë, interesit të ndërsjellët dhe të fqinjësisë së mirë midis dy aleatëve, Shqipërisë dhe Greqisë.
Vendimi i Gjykatës së Hagës është mesazh i qartë dhe i fuqishëm se e drejta qëndron edhe në anën e shteteve të vogla me më pak miq, mjaft që ata të paraqesin çështjet dhe argumentet e tyre me guxim, pjekuri dhe profesionalizëm.

AGRON ALIBALI