Në këtë material të shkurtër, do të ndalem në etno-kulturën, realitetin dhe problemet e saj në Gollobordë.

Në fjalorin enciklopedik shqiptar botimi i vitit 1985 thuhet:” Golloborda është krahinë gjeografike në skain jugor të rrethit të Dibrës”, kurse të gjitha krahinat e tjera janë “gjeografike dhe etnografike”.

E përmendem këtë fakt, sepse Golloborda për gjatë një shekulli, ka qënë një plagë e mbuluar me një korë të trashë dhe asnjëri, me dëshirë ose i detyruar, nuk ka dash as ti afrohet, dhe jo me që ta zbulojë dhe shëroje atë, prandaj dhe në fjalor nuk është përmendur dhe si “krahinë etnografike”.

Në dekadën e fundit, janë shkruar disa artikuj dhe ata e kanë paraqitur çështjen e Gollobordës si çështje e zgjidhur. Janë shkruar dhe dy monografi, por ata sa e kanë gërvishtur plagën, dhe e kanë gërvishtur keq.

Në fakt, krahina e Gollobordës është jo vetëm krahinë gjeografike por dhe etno-kulturore. Në këtë krahinë popullsia paraqitet kompakte si nga pikpamja territoriale, po ashtu gjuhësore e kulturore. Kjo krahinë është minoritare, aty jeton një minoritet i mirëfilltë maqedonas i cili përmbush të gjitha kriteret për të qënë i tillë. Ai ka gjuhën e vet, maqedonishten. Më saktë kjo krahinë flet dialektin e Drimkoll-Gollobordës që ndoshta është dialekti më i pastër i maqedonishtes. Aty, në shekuj populli ka krijuar vendbanimet, banesat dhe veshjet e tij me karakteristika të veçanta. Ai dallon nga kultura materiale dhe shpirterore. Dallon nga të dhënat e shumta që ruhen në kujtesën e gjallë kolektive të etnisë, të kaluara gojarisht nga njëri brez në tjetrin.

Kështu folklori i trevës sonë në gjuhën maqedonase është i pasur, i larmishëm dhe me vlera të shquara ideore dhe artistike. Ai është një thesar i trashëguar nga e kaluara, dhe që vazhdon të jetë i gjallë edhe në ditët tona, pavarsisht nga trysnitë e ndryshme që ka patur gjatë kohërave dhe që vazhdon të kete edhe sot.

Në folklorin e trevës tonë, në maqedonisht, gjejmë folklorin letrar ku perfshihen përallat, legjendat, anekdodat, proverbat, gjëegjëzat; gjejmë folklorin muzikor ku përfshihen orkestrinat dhe këngët dhe folklorin koreografik ku hyjnë vallet e ndryshme popullore. Folklori ynë (si gjithë folkloret e popujve të tjerë) dallohet për karakterin e tij popullor, në të pasqyrohet lufta, puna, përpjekjet, mendimet, ndjenjat, zakonet, menyra e jetesës etj.

Folklori yne dallohet dhe për atë që ka mundur të mbijetojë edhe pa u shkruar. Folklori ynë dallohet edhe për bashkëjetesë të plotë me folklorin shqiptar. Jo vetëm kaq por ne themi me plote gojë, se minoriteti maqedonas ka bashkjetuar shumë mirë me popullin shqiptar, si me fshatrat që kufizon, ashtu dhe në të gjithë Shqipërinë, ku jetojnë e punojnë Gollobordasit. Këtë le ta ilustrojme me këto fakte:
Golloborda si vend i varfer i ka detyruar njerëzit e vet, sidomos burrat që të shkojnë në kurbet si brenda vendit ashtu dhe jashtë tij. Duke qënë zanatcinj (ndërtues), ata kanë punuar në të gjithë krahinat dhe qytetet e vendit, kanë marrë pjesë në të gjitha veprat që janë ndërtuar të çfarëdo lloji qofshin.

Kudo ku kanë punuar kanë treguar zotësinë dhe ndershmërinë e tyre, kanë mbajtur fjalën dhe besën. Kudo ku kanë qënë, kanë punuar me vendasit dhe njerëz të krahinave të ndryshme dhe kudo kanë shkuar mirë, kanë ndarë së bashku, peshën e punës dhe bukën e gojës. Nuk është dëgjuar që gollobordasit, në përgjithësi të jenë grindur me njerëzit e krahinave të tjera dhe kjo flet as më pak dhe as më shumë për bashkpunim dhe bashkjetesë.

Po kështu, në Golloborë, në çdo kohë kanë punuar njerëz të krahinave dhe qyteteve të ndryshme si mesues, mjek, agronom, ekonomist dhe nënpunës të ndryshëm etj. Këta njerëz gjithmonë kanë qenë të mirëpritur dhe janë ndihmuar në të gjitha drejtimet. Asnjëherë nuk ka patur probleme midis gollobordasve dhe njerëzve të ardhur. Të ardhurit kanë marrë pjesë në çdo gëzim dhe hillërim në krahinë, bile ata gjithmonë janë respektuar duke i vënë në krye të konakut, pra edhe ky fakt tregon për bashkpunim dhe bashkjetesë të gollobordasve me njerëzit e krahinave të tjera. Në Gollobordë nuk ka patur dhe nuk ka familje që mos të ketë miqësi me familje shqiptare ne krahinë ose në krahina të tjera.

Do te përmend vetëm një fakt të veçantë, miqësinë e familjes së Sotir Cvarkut nga Stebleva me familjen e Markajve në Miresh, të ardhur nga Armi i Kukësit. Midis tyre ka një miqësi të largët dhe të fortë, kjo miqësi edhe sot e kësaj dite vazhdon. Cfarkajt janë kumbarë (nun) tek Markajt. Duhet theksuar qe ata nuk e kanë lënë asnjëherë njëri-tjetrin në vështirësi. Në vitet 50 të shekullit të kaluar, në një rast kur Cfarkajt mbeten keq, Bogdani shkon në Miresh tek Markajt dhe i thotë: qe baba nuk po kthehet nga Kavaja, ku ka shkuar për të blerë misër, kemi mbetur keq. Markajt jo vetëm që i ngarkuan kalin me misër, por i dhanë edhe miell edhe buke të pjekur, me një fjalë të kishin bukë sa të bluhej misri.

Po cili është realiteti etno-kulturur i krahinës tonë? Thonë, se njerëz të ndryshëm, dhe punonjës të veçantë të Institutit të Gjuhësisë dhe të Kulturës Popullore janë marrë me probleme të veçanta të kulturës së kësaj krahine, por materialet e tyre asnjëherë nuk kanë dalë në dritë, ato janë kyçur nëpër kasafortat e këtyre instituticioneve nga frika se mos dalin jashtë mureve të tyre. Thonë, gjithashtu se në vitin 1985 nga ky institut shkon në Trebisht një grup studjuesish të gjuhës, të folklorit, të veshjeve etj. Ata do te shikonin kryesisht “Influencën e kultures Maqedonase mbi atë Shqipetare”.

Grupi i ardhur u shpernda nëpër shtëpitë e fshatarëve për të kaluar natën por edhe për të punuar, por ata mbetën të habitur kur panë se aty flitej vetëm maqedonisht, këndohej maqedonisht, veshjet dhe traditat ishin maqedonase. Në mëngjez, kur u grumbulluan tek shkolla pyetën njeri-tjetrin: Ku kemi ardhur? Këtu duhet shikuar e studjuar “Influenca e kultures shqiptare mbi atë maqedonase”. Mblodhën plaçkat dhe ikën në Tiranë.

Dihet që grupet artistike të krahinës sonë kanë vajtur deri në konkurimet zonale, edhe këtu me këngët e përkthyera në shqip. Në asnjë lloj festivali vendor ose zonal, nuk është kënduar në gjuhën e nënës, por vetëm në shqip. Edhe veshjet e grave të krahinës sonë, që janë të veçanta nuk janë veshur asnjëherë në festivalet e ndryshme.

Dibra, krahinën e Gollobordës e kishte të veten, por asnjehere folklorin e saj nuk e çoi në festivalet kombetare. Dhe çudia më e madhe ndodhi ne festimet e 85-vjetorit të shkollës së Trebishtit në vitin 2000 ku sillen nxenës të shkollave të Bulqizëz për të kënduar dhe vallëzuar, sikur kjo shkollë nuk kishte nxenës që mund të këndonin dhe vallëzonin, kjo u bë nga frika se mos këndohej në maqedonisht.

Në realitetin etno-kulturor hyjnë dhe se sa është shkruar për problemet etnike dhe kulturore të kësaj krahine. Sa ekspedita studimore janë bërë etj.

Në revistën “Etnografia shqipetare”, që deri tani kanë dalë 18 numra, nuk ka asnjë artikull për këtë zonë. Megjithëse ka probleme shumë interesante të përgjithshme dhe të veçanta, siç mund të jetë, “bashkjetesa e folklorit maqedon me atë shqipëtar” sepse ndër neve aty për aty këndojme maqedonisht, pastaj këndojme në shqip, aty për aty hedhim valle maqedonase, pastaj hedhim valle shqiptare, dhe kjo bëhet fare natyrshëm dhe pa asnjë paragjykim.

Unë kam respekt për studjuesen Andromaqi Gjergji. Ajo ka shkruar shumë dhe mirë për veshjet popullore, bile dhe për veshjet e vllehve të rrethit të Korçës. Ajo ka bërë dhe dy studimeve solide për këtë temë dhe që janë botuar, i pari “Vështrim historik mbi veshjet në Shqiperi”, ne Etnografia Shqipëtare-1976 dhe i dyti “Klasifikimi i veshjeve popullore” në Etnografia Shqipëtare- 1980. Për të gjitha llojet e veshjeve flitet, vetëm për veshjet e grave dhe të burrave të Gollobordës nuk thuhet asnjë fjalë. Vlen të theksohet se një kostum i nuseve të Klenjës, Gjinavecit dhe Steblevës, në vitet 70 të shekullit të kaluar është ekspozuar në Dyzhon të Francës, kur në vendin tonë ky kostum është lënë në haresë. Besoj se kjo nuk do koment.

Në librat e historisë, në fjalorin enciklopedik, në hartën arkeologjike jepen disa të dhëna për krahinën e Gollobordës si për shembull Stebleva dëshmohet si vendbanim prehistorik, Klenja dhe Okshtuni si vendbanime të lashta. Ostreni i madh si qendër e vjeter banimi, Tuçepi si vendbanim mesjetar, Borova si qytet kala e mesjetës së vonë etj. por, më thoni sa ekspedita arkeologjike janë bërë? Sa punime janë kryer? Dhe cilët janë rezultatet? Dhe me sa kam pyetur, hulumtuar dhe lexuar asnjë studim arkeologjik nuk është bërë në Gollobordë. Pse s’janë bërë, këtë mund ta dinë vetëm arkeologët. Por, për mendimin tonë edhe këtu nuk kanë dash të gervishtin plagën. Rreth 300 vjet më parë, është bërë degëzimi i rruges “Egnatia”-Librazhd-Klenjë- Modriç; që lidhte rrugën “Egnatia”- Elbasan- Strugë e më tej me “Rrugen e Bardhë” teë Drinit-Strugë-Dibër të Madhe e më tej. Zoti Valter Shtylla ka shkruar një libër shumë të mirë per “Rruget dhe urat e vjetra në Shqipëri”, kurse për këtë rrugë ka shkruar vetëm pesë rreshta, ku nuk tregohet se në këtë rrugë ka patur disa degëzime, ka mbeturina kalldrami në Borovë, Klenjë, Gjinavec, Trebisht dhe Steblevë në mal. Ka toponime “tek hanët” në Klenjë dhe Trebishtë, ka toponim “çukni topan” (bie lodra) në Visharicë të Steblevës (d.m.th se, kur binin lodrat, rruga që pastruar nga kaçakët, dhe atëherë niseshin karavanet).

Po cila është problematika e etno-kulturës në Gollobordë? Problemi kryesor është se folklori i trevës sonë nuk është i mbledhur, as i shkruar dhe aq më pak i sistemuar. Detyra jonë e të gjithë intelektualëve të Gollobordës është të mbledhim gjithëçka që dinë njerëzit për historinë e trevës tonë, për luftërat dhe për përpjekjet e njerëzve tanë, për punën e pashembullt ndërtuese të mjeshtrave tanë, për punën titanike të nënave, grave dhe motrave tona, që duke patur burrat në kurbet, ato përballonin gjithë punet e fshatit.

Ne duhet të mbledhim folklorin tonë këngët, përrallat, gojëdhenat, fjalët e urta, të përshkruajmë veshjet tona, vallet tona etj. Aty kur janë mbajtur shënime, janë bërë dhe përgjithësime. Me sa dimë kanë punuar shumë, mësuesit e nderuar Vait Kormaku, Islam Hoxha, Mustafa Shahinaj, Mehmet Cadri etj. Nga brezi i sotëm kanë punuar fëmijet dhe nipërit e tyre, si dhe Velo Cfarku, Mitro Shutku, IImi Sadikaj, Mehmet Hasani, Hasan Shahinaj, Dail Halilaj, Ramazan Cadri, Ibrahim Alla etj.

Ka ardhur koha që të mblidhen, të diskutohen, sistemohen dhe të botohen të gjitha materialet e shkruara. Pa tjetër duke ruajtur autorsinë e tyre.

Duhet thekesuar, se në pamjen e parë duket sikur nuk ka se c’farë të mbledhësh. Këtë e kam dëgjuar nga shumë njerëz. Kjo nuk është e vërtetë. Po të hulumtosh dhe lexosh del se ka shumë materiale dhe dokumenta për Gollobordën. Këtë po e ilustrojë me disa shembuj. Duke lexuar Harallambie Polenakoviq gjeta se në vitin 1845 në Sebishtë dhe Klenjë është regjistruar kënga “Neda seit na cardakot” (Neda qendron në çardak). Duke lexuar Simon Drakull gjeta dy letra të fshatarëve të Sebishtit, Klenjës, Gjinavecit dhe Steblevës të viteve 1905 dhe 1907 dërguar njëra Ilmi Pashës inspektor gjeneral të vilajetëve të Rumelisë dhe tjetra konsullit Rus në Selanik, ku i ankohen për kaçakët e Sebishtit. Duke lexuar Risto Kantarxhiev, gjeta se shkolla e parë maqedonase është hapur në vitin 1867 në Gjinavec dhe Klenjë në vitin 1870 në Steblevë dhe në vitin 1873 në Sebisht. Për sa i përket hulumtimeve në popull unë mund t’ju përmend se vetëm në një bisede prej rreth gjysëm ore, Dragana Pule përdori 6 shprehje të urta popullore. Ne duhet të ulemi këmbëkryq me njerëzit, për të mbledhur folklorin e treveë së Gollobordës. Institucionet gjuhësore dhe kulturore si në bazë edhe në qendër duhet të kthejnë sytë nga kjo pasuri e madhe etno-kulturore, pa aludime dhe paragjykime nacionaliste.

Cvetan Mazniku
Bulqizë, me 09.06.2002